پس از آنکه راهبرد شکنجه نومسلمانان و آزار و ایجاد مزاحمت برای پیامبر (ص) شکست خورد ، مذاکرات مستقیم و غیر مستقیم مکیان با آن حضرت آغاز شد ! مذاکراتی که با واسطه یا بی واسطه در قالب آنها ضمن ارائه پیشنهادات مالی و مادی سعی در همراه ساختن حضرت پیامبر با هیات حاکمه داشتند ، اما در عین ناباوری این اقدامات قریشی ها نیز عقیم ماند و با این وجود بیش از یکصد نفر از مسلمانان برای پیدا کردن مَئامَنی مناسب در دو مرحله راهی دیار حبشه شده بودند و تلاش های مشرکین مکه برای بازگرداندن آنها نیز به توفیقی نرسید.
وقتی قریشیان نتوانستند یاران پیامبر صلی الله علیه و آله را از حبشه باز گردانند و دیدند که اسلام به خارج از حجاز هم نفوذ کرده با هم مشورت کردند تا راهی برای تسلیم شدن پیامبر و یارانش پیدا کنند. لذا قرار شد عهدنامه ای امضاء کنند که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و یاران و خاندانش را در محاصره قرار دهند.
این عهد نامه بنابر نقل سیره و تاریخ نویسانی همچون ابن هشام و حلبی و معاصرانی همچون الحداد دارای مفاد ذیل بود:
ونصَ هذا العقد على الاُمور التالیه:
۱- أن لا یبتاعوا من أنصار النبی – صلى الله علیه وآله وسلم – ولا یبیعوهم شیئاً.
۲- ان لا ینکحوا الیهم ولا یُنکحوهم.
۳- أن لا یؤاکلوهم ولا یکلّموهم.
۴- ان یکونوا یداً واحده على «محمَّد» وانصاره
۱- نه از مسلمانان چیزی بخرند و نه به مسلمانان چیزی بفروشند
۲- با آنان وصلت نکنند و ازدواج نکنند.
۳- با آنان رفاقت نکنند و با آنان سخن نگویند
۴- همگی در مقابله با محمد ص و یارانش متحد باشند
قراءه فی السیره الفاطمیه نویسنده : الحداد، کفاح جلد : ۱ صفحه : ۱۰۴
تقی الدین مقریزی تاریخ نگار برجسته مصری در کتاب خود “إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفده و المتاع” می نویسد:
و انحازت بنو هاشم و بنو المطلب مؤمنهم و کافرهم لیله هلال المحرم سنه سبع من النبوه- إلا أبا لهب و ولده. فإنّهم ظاهروا قریشا على بنی هاشم- فصاروا فی شعب أبی طالب محصورین مضیقا علیهم أشد التضییق نحوا من ثلاث سنین، و قد قطعوا عنهم المیره و الماده فکانوا لا یخرجون إلا من موسم إلى موسم حتى بلغهم الجهد، و کان حکیم بن حزام بن خویلد بن أسد بن عبد العزى بن قصی تأتیه العیر تحمل الحنطه من الشام فیقبلها الشّعب ثم یضرب أعجازها فتدخل علیهم فیأخذون ما علیها من الحنطه.
بنی هاشم و بنی مطلب شب نخست ماه محرم سال هفتم بعثت گرد آمدند و در شعب ابی طالب از سوی قریشیان به شدت و به مدت سه سال محاصره شدند. و همه ی مواد خوراکی را از آنان منع کردند و جز در ایام حج اجازه خروج نداشتند و حکیم بن حزام در بعضی اوقات کاروان های گندم وارد شده از سوی شام را در نزدیکی شعب ابی طالب می بر تا ذره ای به دست مسلمانان بیوفتد.
إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفده و المتاع نویسنده : المقریزی، تقی الدین جلد : ۱ صفحه : ۴۴
شرایط بسیار سختی که پیامبر (ص) و مسلمانان در سه سال سخت از شدت گرسنگی و تشنگی در آن دامنه ی کوه ابوقبیس تجربه کردند، شاید قابل توصیف نباشد اما میتواند بخش هایی از این رنج بزرگ را که مورخان و نویسندگان روایت کرده اند به تصویر کشید.
علامه محسن امین در “اعیان الشیعه” و آیت الله مکارم شیرازی در کتاب “نفحات الولایه” می نویسند:
والتجأ المسلمون إلى شعب أبیطالب الذی کان وادیاً موحشاً وملیئاً بالأحجار وعاشوا هناک ثلاث سنوات من الحرمان الشدید تحت طائله الحصار الاقتصادی، فکانت تلک الأیّام من أصعب الأیّام التی عاشها المسلمون مع النبیّ الأکرم صلى الله علیه و آله إلى درجه أنّ أصوات بکاء الأطفال والجائعین کانت تسمع من خارج الشعب
و مسلمانان به شعب ابی طالب پناه بردند که سرزمینی ترسناک پر از درخت و سنگ بود و در آنجا ۳ سال در محرومیت و فقر مطلق و در سایه شوم تحریم و محاصره اقتصادی زندگی کردند . و بدون شک این روز ها ، از سخت ترین روزهایی بود که مسلمانان تجربه کردند . این شرایط اینقدر سخت بود که صدای گریه کودکان و گرسنگان تا بیرون شعب و در درون مکه نیز شنیده می شد!
أعیان الشیعه نویسنده : الأمین، السید محسن جلد : ۱ صفحه : ۲۳۰
نفحات الولایه نویسنده : مکارم الشیرازی، الشیخ ناصر جلد : ۹ صفحه : ۹۴
سلیمان الندوی ، محقق اندیشمند و مورخ بزرگ در کتاب “الرساله المحمدیه ” در خصوص شدت محاصره و شرایط بد اقتصادی مسلمانان در آن زمان می نویسد:
سعد بن أبی وقاص مسّه ألم الجوع فی لیله شدیده من تلک اللیالی، فخرج من شعب أبی طالب یطلب شیئا یتبلّغ به لیذهب بعض ما به من ألم السّغب، فلم یجد إلا قطعه جافه من إهاب، فغسلها، وشواها، وأکلها بالماء.
وعتبه بن غزوان أیضا کان من الذین امتحنوا فیشعب أبی طالب بأیدی المشرکین، وهو یقول: إنی وأصحابی السبعه قد دمیت أفواهنا من أکل هذه الأوراق والأشیاء التی نقتات بها.
سعد سعد بن ابی وقاص یک شب که از شدت گرسنگی درد شکم گرفته بود به خارج از چه ابی طالب رفت تا چیزی پیدا کند برای خوردن خود و خانواده است پس چیزی نیافت جز تکه‌ای از پوست دباغی شده، آن را شست ، کباب کرد و به همراه آب خورد!
عبته بن غزوان نیز می گوید که من و دوستانم که هفت نفر بودند دهانهای مان از خوردن برگ و پوست درختان به شدت زخمی شده بود!
الرساله المحمدیه نویسنده : الندوی، سلیمان جلد : ۱ صفحه : ۱۴۱
در این بین پیامبر اعظم صلوات الله علیه همراه و همگام همه مسلمانان سختی ها را به جان خرید گرسنگی کشید و از عشیره و قبیله خود دور ماند تنها تحریم اقتصادی را تحمل کرد بلکه در همان مکان نیز بسیاری از مشترکان قصد تعرض و ترور شخصیت ایشان را داشتند که به سر انجام نرسید.
سال آخر این بحران شدید اقتصادی برای مسلمانان با در گذشت دو حامی بزرگ اسلام در حالی به پایان یافت که او حزن و اندوه فراوان برای نبی مکرم اسلام به همراه داشت! وفات حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها و حضرت ابوطالب علیه السلام آنقدر برای پیامبر سخت و سنگین بود که آن سال را عام الحزن نامگذاری کردند.
این شرایط سخت ، بدون شک خط نقطه آغازی برای استقامت و پولادی شدن اراده ی مسلمانان در جهت تحقق وعده های الهی و به ثمر رساندن تلاش ها برای گسترش عدل در جهان بود که پس از هجرت به مدینه منوره و با تاسیس حکومت اسلامی در مدینه به سرانجام رسید.
محمد رضا سلمانی عبیات، پژوهشگر تاریخ اسلام
