بنابر بررسی ها در طول سال های ۱۲۰۶ الی ۱۳۰۶ یعنی یکصد سال ، خوزستان و جنوب غرب کشور با همه گیری های متعددی همراه بوده است که ۳ بار آن بسیار گسترده ، مهلک و مهمان ناخوانده ای از خارج از مرز ها بوده است.
کلنل چریکف ، نماینده دولت روسیه و مسئول هیات تعیین حدود مرزی ایران و عثمانی در دوران ناصر الدین شاه در ایران به سر می برده است ، خبر از شیوع گسترده بیماری وبا در بصره عراق و خرمشهر خوزستان می دهد و بلطبع انتشار وبا در خرمشهر به دلیل مرکزیت این شهر در آن زمان به منزله همه گیری آن در کل خوزستان است.
وی مرکز این همه گیری را که در سال ۱۸۵۱ میلاوی و به عبارتی ۱۲۲۹ هجری شمسی یعنی ۱۷۰ سال پیش رخداده است را در بصره می داند و روند ابتلای شهرهای دیگر را کربلاء ، بغداد ، خانقین، حوالی رودخانه کارون و حتی کرمانشاه بیان میکند.
بنابر گفته ی چریکف ، به واسطه این اپیدمی در آن سال هر روز ۳۰ نفر در خرمشهر به دلیل ابتلا به این بیماری از بین می رفتند که با توجه به جمعیت نچندان زیاد خرمشهر در آن سالها در مجموع تعداد قربانیان این پاندمی را میتوان بسیار زیاد تصور کرد!
همه گیری گسترده ی بعدی در خوزستان در سال ۱۸۸۹ میلادی و به عبارتی سال ۱۲۶۷ هجری یعنی ۱۳۲ سال پیش رخ داده است.
دکتر ژان باتیست فُوریه پزشک فرانسوی و طبیب ویژه ناصر الدین شاه در نوشته ای به این اپیدمی می پردازد ، وی در یادداشت روز ۱۹ اکتبر ۱۸۸۹ میلادی می نویسد: «طبق اخبار واصله وبا از طریق بغداد در حدود غربی ایران ظاهر شده و گویا به کرمانشاه هم رسیده است، اما من نتوانستم اطلاعی در خصوص جزئیات آن به دست بیاورم؛ به این علت که کسی از آن چیزی نمی دانست یا اینکه آن را از ما مخفی می کردند»
فوریه در کتاب سه سال در دربار ایران و در یادداشت روز ۲۹ نوامبر سال ۱۸۸۹ میلادی به نامه یک فرانسوی که در کردستان زندگی می کرد، اشاره می کند که به میرزا علیخان طبیب، وزیر جنگ نوشته و در آن از بروز وبا در غرب ایران سخن به میان آورده است: این بلاشبهه، همان وبایی است که خبر بروز آن را در کرمانشاه به ما خبر داده بودند. این وبا بعد از وارد ساختن تلفات بسیار در عراق عرب، از راه کاروان به شوشتر و از طریق دیاله به کرمانشاه رسیده بود و حالیه به سنندج و همدان و ملایر در سر راه شرقی تهران رسیده و چنین به نظر می رسد که در ایران شدت آن رو به کاهش گذاشته و در شرف تمام شدن است.
بیماری های واگیردار هر از چند گاهی در عصر قاجار کشور را درمی نوردیدند و شاهان قاجار عموما بجز پناه بردن به روستاهای دور دست و اطراف تهران به منظور در امان بودن از ابتلاء به بیماری به ویژه وبا ، عملا اقدامی جدی برای مواجهه با بیماری و جلوگیری از پیشروی آن انجام نمی دادند ! در یکی از همه گیری ها ،دکتر یاکوب ادوارد پولاک پزشک و استاد واحد پزشکی دارالفنون ، به فرار ناصرالدین شاه و درباریان به دره لار واقع در دامنه دماوند اشاره می کند!
از اواخر دوره قاجار و در اوایل دوره پهلوی و همزمان با سال ۱۳۰۶ هجری شمسی یعنی ۹۳ سال پیش، باردیگر وبا از طریق مرزها وارد ایران و به ویژه خوزستان می شود. اینبار حکومت با تجربه و مشاوره کسب شده از پزشکان خارجی اقدام به ایجاد قرنطینه های متعدد در کشور و به ویژه خوزستان می کند که از آن می توانیم به عنوان نخستین قرنطینه ی پزشکی خوزستان یاد کنیم .
در گزارش روزنامه اطلاعات در آن سال آمده است:
چون این بیماری از نواحی هم جوار کشور به داخل ایران سرایت مینمود، ایجاد قرنطینه در مرزها می توانست اقدامی مؤثر در جهت پیشگیری و مبارزه با آن باشد. در این زمان در مرزهای نواحی آسیب دیده خوزستان و قصر شیرین در غرب و دزداب (زاهدان کنونی) در شرق، قرنطینه بری(زمینه) تأسیس نمودند و از مسافرت زوار و مسافرین جلوگیری به عمل آمد. در خوزستان و خرمشهر کنونی و بوشهر و بندرعباس قرنطینه بحری(دریایی) ایجاد شد و مسافران کشتیها را معاینه و آنانی را که بیمار و یا مشکوک به بیماری بودند، را قرنطینه می نمودند.
بدیهی است که موضوع قرنطینه به عنوان یکی از راه حل ها و یا واپسین راه حل ، همواره در کنترل و ایجاد بستری مناسب در جهت کاهش مرگ و میر ناشی از اپیدمی بیماری های واگیردار نقش مهمی ایفا کرده است که امید آن می رود در خصوص ویروس کرونا که به مراتب از دیگر بیماری های واگیر دار در طول تاریخ مسری تر بوده است ، از تجربه مثبت قرنطینه در خصوص استان خوزستان بهره برد.
محمد رضا سلمانی عبیات
پژوهشگر تاریخ
