به مناسبت گرامیداشت هفته بهداشت روان:
نگاهی به تفاوت‌های دانش‌آموزان دختر و پسر در یادگیری و برنامه‌ریزی تحصیلی
دکتر رحیم چلداوی│مشاورتحصیلی، دکترای تخصصی مشاوره
برنامه‌ریزی تحصیلی نقشه راه موفقیت دانش‌آموزان است. اما همه دانش‌آموزان به یک شکل درس نمی‌خوانند یا هدف‌های خود را دنبال نمی‌کنند. برخی از آن‌ها با نظم و دقت بالا پیش می‌روند، در حالی که گروهی دیگر با شور و انرژی شروع می‌کنند ولی در ادامه دچار خستگی یا بی‌نظمی می‌شوند. پژوهش‌ها نشان داده است که بخشی از این تفاوت‌ها به ویژگی‌های هیجانی، شناختی و حتی جنسیتی برمی‌گردد. شناخت این تفاوت‌ها به والدین و مشاوران تحصیلی کمک می‌کند تا برای هر دانش‌آموز، برنامه‌ای متناسب با روحیه، سبک یادگیری و انگیزه درونی‌اش طراحی کنند. هدف این مقاله درک این نکته است که هر کدام از دختران و پسران مسیر خاص خود را برای رشد و موفقیت دارند و برنامه‌ریزی باید با این مسیر هماهنگ شود. در ادامه به برخی پژوهش‌ها در این رابطه اشاره می‌شود:
مطالعات نشان می‌دهد که دختران اغلب انگیزش درونی بالاتری دارند؛ آن‌ها از خودِ یادگیری لذت می‌برند، اما در مقایسه با پسران، باور کمتری به توانایی‌هایشان دارند. در مقابل، پسران معمولاً اعتماد‌به‌نفس بیشتری دارند اما انگیزش آن‌ها بیشتر بیرونی است؛ مثلاً با رقابت، پاداش یا تشویق فعال می‌شوند. در نتیجه، برای دختران باید بر تقویت احساس «می‌توانم» تأکید شود، و برای پسران بر «پرورش انگیزه درونی و هدف‌گذاری معنادار».
دختران معمولاً در انجام کارها منظم‌تر و دقیق‌ترند. آن‌ها از فهرست‌نویسی، چک‌لیست و مرور استفاده می‌کنند و در پیگیری هدف پایداری بیشتری دارند . پسران در شروع کارها پرانرژی‌اند ولی گاهی استمرار لازم را ندارند. بنابراین، برنامه‌های کوتاه‌مدت با بازخورد سریع برای پسران کارآمدتر است، در حالی که دختران از برنامه‌های بلندمدت با مرورهای هفتگی سود بیشتری می‌برند.
دختران بیشتر دچار اضطراب امتحان می‌شوند، در حالی که پسران معمولاً به تعلل در انجام تکالیف مبتلا هستند. برای کاهش اضطراب در دختران، روش‌های آرام‌سازی، برنامه‌ریزی تدریجی و بازخوردهای مثبت مؤثرند. برای پسران نیز استفاده از برنامه‌های کوتاه‌مدت با زمان‌بندی روشن، احساس تعهد و شروع سریع مطالعه را افزایش می‌دهد.
از دیدگاه روان‌شناسی شناختی، دختران بیشتر از یادگیری نوشتاری و شنیداری بهره می‌برند، در حالی که پسران یادگیری دیداری و تجربی (عملی) را ترجیح می‌دهند. به همین دلیل، خلاصه‌نویسی، گفت‌وگو و مرور کتبی برای دختران و استفاده از نقشه‌های ذهنی، نمودار و تصاویر برای پسران مفیدتر است.
دختران معمولاً شکست را به خود نسبت می‌دهند و احساس ناکامی می‌کنند، در حالی که پسران تمایل دارند محیط یا شرایط بیرونی را مقصر بدانند. در مشاوره تحصیلی باید به دختران «بازنگری سازنده» آموخت؛ یعنی اینکه اشتباه را نشانه‌ی یادگیری ببینند، نه ضعف. برای پسران نیز باید «مسئولیت‌پذیری واقع‌بینانه» تقویت شود تا بدانند عملکردشان نتیجه‌ی تصمیم‌ها و تلاش خودشان است.
تفاوت‌های دختران و پسران در یادگیری و برنامه‌ریزی تحصیلی، نشانه‌ی ضعف یا برتری هیچ‌کدام نیست؛ بلکه بازتاب تفاوت در سبک‌های یادگیری، تنظیم هیجان و نوع انگیزش است. اگر والدین و مشاوران تحصیلی این تفاوت‌ها را درک کنند و به‌جای نسخه یکسان، برنامه‌هایی متناسب با نیازهای شناختی و هیجانی هر دانش‌آموز ارائه دهند، هم بهره‌وری تحصیلی افزایش می‌یابد و هم احساس رضایت، آرامش و اعتماد‌به‌نفس در دانش‌آموزان رشد می‌کند.
پیشنهادهایی برای والدین
1. هر فرزند مسیر یادگیری مخصوص به خودش را دارد. دختر و پسر را با هم مقایسه نکنید. مقایسه، نه‌تنها انگیزه را کم می‌کند بلکه حس ارزشمندی را هم در فرزند تضعیف می‌کند.
2. به فرزندتان کمک کنید خودش برنامه‌اش را بنویسد. وقتی دانش‌آموز در نوشتن برنامه مشارکت دارد، احساس کنترل و مسئولیت بیشتری پیدا می‌کند.
3. به‌جای نمره، درباره تلاش صحبت کنید. تمجید از پشتکار، تمرکز و نظم، انگیزش درونی را بالا می‌برد.
4. هر هفته با فرزندتان گفت‌وگوی کوتاه و صمیمی درباره درس‌ها داشته باشید. این گفت‌وگوها فرصت بازخورد و اصلاح مسیر را فراهم می‌کند، بدون آنکه به کنترل یا بازخواست تبدیل شود.
5. اضطراب تحصیلی را جدی بگیرید، مخصوصاً در دختران. گاهی فقط شنیدن و درک شدن، فشار روانی را کاهش می‌دهد. در زمان امتحان‌ها بیشتر شنونده باشید تا قاضی.
6. برای پسران، هدف‌های ملموس و قابل‌اندازه‌گیری تعیین کنید. رقابت سالم و بازخورد سریع برایشان انگیزه‌ساز است.۷. برای دختران، تشویق‌های کلامی و عاطفی اثر بیشتری دارد. گفتن جملاتی مثل «به خودت افتخار کن» یا «تلاشت رو دیدم» از هر پاداش مادی مؤثرتر است.
8. در خانه زمان و مکان مطالعه را ثابت نگه دارید. ثبات محیطی، تمرکز ذهنی را افزایش می‌دهد و به شکل‌گیری عادت مطالعه کمک می‌کند.
9. اشتباه را بخشی از یادگیری بدانید. وقتی فرزندتان اشتباه می‌کند، او را راهنمایی کنید نه سرزنش؛ شکست‌ها بهترین معلم‌های رشد هستند.
10. الگوی نظم و برنامه‌ریزی باشید. فرزندان با دیدن رفتار والدین یاد می‌گیرند. اگر شما برای کارهایتان برنامه دارید، آن‌ها هم ناخودآگاه این رفتار را تقلید می‌کنند.
والدین زمانی بیشترین تأثیر را دارند که نقش «همراه» را ایفا کنند، نه «ناظر». وقتی فرزند احساس کند در مسیر یادگیری تنها نیست، انگیزه و اعتماد‌به‌نفسش شکوفا می‌شود.
1. Bandura A. Self-efficacy: The exercise of control. New York: Freeman; 1997
2. Zimmerman BJ. Investigating self-regulation and motivation: Historical background, methodological developments, and future prospects. Am Educ Res J. 2008;45(1):166–۱۸۳
3. Pekrun R. The control-value theory of achievement emotions: Assumptions, corollaries, and implications for educational research and practice. Educ Psychol Rev. 2006;18:315–۳۴۱
4. Pintrich PR, De Groot EV. Motivational and self-regulated learning components of classroom academic performance. J Educ Psychol. 1990;82(1):33–۴۰
5. Dweck CS. Mindset: The new psychology of success. New York: Random House; 2006
