ویروس کرونا پدیده پاندمیک قرن بیست و یکم بحرانی را در جهان مدرن ایجاد کرده که تبعات ناشی از آن بر همه عرصه‌های علوم انسانی از جامعه شناسی گرفته تا جغرافیا و ادبیات تاثیرات جدی خواهد گذاشت. پدیده ای از آن جهت استثنایی که فراگیر تر از جنگ جهانی دوم ذهن هر فرد صاحب تشخیص از کودک تا بزرگسال را درگیر خود کرده است. جهان پسا کورونا قطعاً با جهان کنونی متفاوت خواهد بود. چرا که در جهان بینی انسان ها تغییرات شگرفی ایجاد خواهد کرد.
پدیده ای که به این اندازه فراگیر باشد و سرسختانه دوام بیاورد ولو در حد یک سال آثار سیاسی و فرهنگی اش از زندگی بشر به راحتی رخت بر نمی بندد. نمونه بارز آن فاصله‌گذاری اجتماعی است که تاثیرات خود را بر جنبش‌های اعتراضی کشورها نشان خواهد داد جنبش های بدون رهبر تمام خواهد شد و اعتراضات شکل دیگری به خود خواهند گرفت. در سطح کلان و در حوزه سیاست و روابط بین الملل نگاه دولت ها بی شک مشمول باز اندیشی خواهد شد. کشور های مهاجر پذیر کم و بیش به سبک ترامپ در های شان را به روی مهاجران خواهند بست و یا دست کم از حیث حفظ آداب و رسوم محدودیت‌هایی را برای مردمان مهاجر ایجاد خواهند کرد و چه بسا از لحاظ نژادی و گروه های انسانی با قابلیت پذیرش یا میزبانی ویروس به ویژه در موج مهاجرت ها مسئله بحث برانگیزی خواهد شد. در بحث های معرفت شناسانه پرسش های جدیدی در جوامع مذهبی شکل خواهد گرفت به گونه‌ای که تا حدودی خرافات از جوامع مذهبی رخت خواهد بست.

یکی از حوزه‌هایی که در جهان تحت تاثیر شیوع کرونا قرار گرفته فعالیت رسانه‌های خبری مکتوب و دیجیتال در ماه های اخیر بوده است. رسانه‌های بزرگ خبری تا حدودی تنوع خبری خود را از دست داده و بر حول محور کرونا می گردند اگرچه تهیه گزارش از بیمارستان های شلوغ و گفتگو با بیماران مبتلا به کرونا برای ژورنالیست های شرق و غرب عالم کار آسانی نیست. بسیاری از شبکه های خبری بین المللی خبرنگاران شان را در سراسر جهان با پروتکل های جدید مدیریت می کنند. خبرنگاران مطابق پروتکل های جدید نمی توانند به راحتی وارد میدان خطر شوند و از بیمارستانها یا نقل و انتقال اجساد و یا تدفین و سوزاندن مرده ها خبر و گزارش تهیه کنند. سازمان بهداشت جهانی هم به آمار دولتها بسنده کرده و رسانه‌ها را از رواج شایعه و تولید فیک نیوز و بازارگرمی در این زمینه برحذر داشته و این نهی دست و پای روزنامه‌نگاری حوزه بحران را تا حدود زیادی بسته است.
در وضعیت بحرانی رسانه ها باید آرایش بحرانی به خود بگیرند و با حداقل مصلحت اندیشی اطلاع رسانی کنند و مرز مصلحت اندیشی باید از حوزه سیاسی به حوزه حفظ حقوق شهروندی تغییر کند و ملاک مصلحت اندیشی حفظ سلامت شهروندان باشد. در ایران دولت تصمیم گرفت تا انتشار مطبوعات کاغذی را تا اطلاع ثانوی متوقف کند. هرچند کل رسانه ها در معرض تهدید قرار دارند اما رسانه های مکتوب یا کاغذی به دلیل غلبه رسانه‌های دیجیتال پیشاپیش در معرض بحران بوده اند. اصل تصمیم عدم انتشار نشریات کاغذی از سوی دولت ها در دوره خطر مجاز است اما اگر طولانی مدت شود جامعه را دچار مشکلات روزافزون خواهد کرد. وانگهی عدم انتشار نشریات کاغذی برای مدت طولانی یعنی قطع شدن زنجیره آگاهی و به جای قطع کردن زنجیره کرونا زنجیره آگاهی و دانایی را قطع کرده ایم.

از آنجایی که بسیاری از افرادی که در مطبوعات شاغلند صرفاً روزنامه‌نگار نیستند مترجمان، ادیتور ها، تایپیست ها و صفحه آرا یانی هستند که بازگشت مجدد آنان به عرصه روزنامه نگاری بسیار سخت خواهد بود.
علیرغم اینکه هنوز نسل هایی را داریم که با رسانه‌های دیجیتال بیگانه‌اند
اما اگر نشریات کاغذی مدت طولانی منتشر نشوند مخاطبان آنها عملاً با مطبوعات کاغذی وداع خواهند کرد. و اگر این وضع به حوزه نشر منتقل شود کتاب را هم هدف قرار خواهد داد و بحران های اجتماعی جدیدی را به بحران ها اضافه خواهد کرد.

ریسک پذیری کمتر رسانه‌ها و خبرنگاران در اوضاع کنونی ناشی از وحشت ناشناخته بودن این ویروس است.
اکنون سیاست فاصله گذاری اجتماعی در بسیاری از شهرهای دنیا در حال اجرا است.
اگرچه در زلزله و جنگ خبرنگار می تواند به افراد جنگ زده و زلزله زده نزدیک شود ولی امکان نزدیکی به بیماران مبتلا به ویروس کرونا برای خبرنگاران چندان مهیا نیست چرا که اگر قرار باشد هر رسانه‌ای خبرنگارش را برای تهیه گزارش به بیمارستانها بفرستد فاصله‌گذاری اجتماعی نقض می شود اما در این شرایط می توان با تکیه بر اصول خلاقانه روزنامه نگاری جزئیات را با دقت ثبت کرد و گزارش دراماتیک ارائه داد و تراژدی را به اطلاع افکار عمومی رساند. این کار تعارض چندانی با فاصله گذاری اجتماعی ندارد به همین دلیل در کشورهای درگیر کرونا خبرنگاران در کنار آتش نشان ها و راننده های آمبولانس و پلیس جزو افرادی هستند که مجاز به تردد در شهرهای قرنطینه شده هستند.
برای ترمیم خلأها و ناکارآمدی های گوناگون خبرنگار دوره بحران باید بتواند پیامدهای فاجعه را ثبت کند و صرفاً به پوشش خبری خود فاجعه بسنده نکند. چه بسا به دلیل جلوگیری از وحشت زایی یا ممانعت از دامن زدن به ترس جهانی خبرنگاران دوره بحران شاید نتوانند بسیاری از گزارش های شان را در شرایط فعلی منتشر کنند. اما بعدها این ها داستان هایی است که به صورت گزارش و کتاب منتشر خواهند شد و آثار شان در زندگی بشر باقی خواهد ماند. همچنین دولت ها و نهادهای مدنی می توانند از این گزارش‌ها استفاده کنند و این گزارش ها به دایره آگاهی بشر در مواجهه با بحران های گوناگون وسعت می بخشد. هر چند که در نهایت حقیقت را باید اعلام کرد اما خبرنگاران یا رسانه‌های خبری به بهانه کشف و نشر حقیقت مجاز به دامن زدن به وحشت و تشدید استرس و تضعیف سیستم ایمنی بدن شهروندان نیستند. خبرنگاران باید پاره‌ای از گزارش‌های خود را به بعد از بحران موکول کنند. در چنین مواردی مصلحت اقتضا می‌کند خبرنگار عمق فاجعه را موقتاً ترسیم نکند.

ادبیات درام در روزنامه نگاری بحران پسا بحران افزایش خواهد یافت و در آینده‌ای نزدیک ما شاهدچنین تحولی خواهیم بود. پس از غلبه بشر بر کرونا ما شاهد انتشار عکس های فراوانی از این بحران جهانی خواهیم بود. عکس هایی که الان منتشر نمی شوند.
چرا که در پس این ماجرا خبرنگار با وجدان و اخلاق حرفه‌ای حضور دارد که می داند انتشار چنین عکس هایی در این مقطع زمان کنونی مصیبتهای واحد بشری را تشدید خواهد کرد و دولت ها و سیستمهای درمان یعنی پزشکان و پرستاران و سایر اعضای کادر های درمانی در معرض اضمحلال احتمالی قرار خواهند گرفت.
در آینده با تولید انبوه ادبیات درام در روزنامه‌نگاری بحران مواجه خواهیم شد و این گزارش های دراماتیک را در مطبوعات جهان مطالعه خواهیم کرد.

بررسی اخیر شبکه ها و رسانه های فارسی زبان خارج از کشور نشان می‌دهد برنامه رسانه‌ای آنها کمک واقعی به مهار بحران نمی‌کند و به عبارتی نقدهای یک‌طرفه و تلاش برای ایجاد فضای خاکستری یا سیاه نمایی در عالم واقع کمک به مهار بحران برای شهروندان نمی‌کند.
نقش سودجویان اقتصادی و سیاسی دوران بحران پررنگ‌تر می‌شود و شهروندان در استفاده از شبکه‌های ارتباطی مجازی دقت کنند تا در کمین دام آنها قرار نگیرند به همین دلیل اخبار و اطلاعات خود را از چند منبع رسمی دیگر بررسی کنند و اخبار مربوط به این بیماری را از منابع غیر معتبر پیگیری نکنند و در انتشار شایعه به شایعه سازان کمک نکنند. و باید برای استفاده از رسانه در غنی سازی اوقات فراغت شان در دوران قرنطینه از داشته ها و سواد رسانه‌ای خود بهره بگیرند شاید این دوره بهترین دوره آشنایی آنها با مبحث سواد رسانه ای باشد.

✍ شجراوی